معرفی رشته حقوق جزا و علوم جنایی دوره لیسانس:

الف) تعریف علوم جنایی

علوم جنایی به علومی گفته می‌شود که از جرم، مجرم، قربانی جرم و واکنش اجتماعی در برابر جرم، شیوه‌های اصلاح مجرم، علل و عوامل ارتکاب و شیوع جرم، شیوه‌های پیشگیری از ارتکاب جرم، محیط اجتماعی جرم و… از زوایایی گوناگون بحث می‌کند.

ب) شاخه‌های علوم

علوم جنایی امروزه شاخه‌‌های متعدد دارد و از اهمیت فراوان برخوردار‌است که درگذشته سابقه نداشته‌است. این اهمیت و تعدد شاخه‌ها، از پیشرفت تکنولوژی در عرصه‌های گوناگون، تحول در سبک زندگی انسان‌ها و یافتن روش‌های نوین ارتکاب جرم از سوی مجرمان و استفاده از دستاوردهای سایر رشته‌های علمی (حقوقی و غیرحقوقی) و کوشش‌های شبانه‌روزی دانشمندان در پاسخ به مسائل جدید حقوق جزا ناشی شده‌است. ظهور علوم جنایی، جرم یابی، جرم‌شناسی، جزا شناسی و جامعه‌شناسی جنایی، نشانگر تخصصی شدن این رشته علمی است که بی‌تردید مرتبط با تحولات حاکم بر جامعه، صنعت، اقتصاد و … است. امروزه علوم جنایی به سه‌شاخه اصلی علوم جنایی حقوقی، علوم جنایی جرم‌شناسی (علوم جنایی تفسیری یا تحلیلی) و علوم جنایی جرم یابی (علوم جنایی اثبات جرم) تقسیم می‌شود و این شاخه‌ها به ترتیب به‌صورت مختصر توضیح داده می‌شود.

اول، علوم جنایی حقوقی (حقوق جزا)

علوم جنایی حقوقی که همان حقوق جزا است از جرم، مجرم، نقش وی در ارتکاب جرم، شرایط مسئولیت جزای مجرم، واکنش جامعه در برابر جرم و اصول محاکمات جزایی بحث می‌کند. به زبان ساده محورهای اصلی بحث حقوق جزا عبارت‌اند از جرم و انواع آن، مرتکب جرم، نقش مجرم در ارتکاب جرم، شرایط مسئولیت جزایی او، مجازات مجرم، اتخاذ تدابیر امنیتی در مورد او، نحوه محاکمه و مجازات مجرم.

بر اساس تعریف فوق، علوم جنایی حقوقی به دو بخش عمده حقوق جزای ماهوی و شکلی تقسیم می‌شود.
حقوق جزای ماهوی، قواعد و مقررات نظری جرم و مجازات را بررسی می‌کند که بیشتر جنبه نظری دارد به بیان بهتر حقوق جزا ماهوی به تعریف جرم، اقسام و عناصر تشکیل‌دهنده آن و نیز به معرفی مجرم و تعیین مسئولیت و عوامل رفع مسئولیت او و نیز به تعریف مجازات و اقسام آن و علل تشدید و تخفیف مجازات و تدابیر تأمینی و… می‌پردازد. حقوق جزا ماهوی جنبه نفسی و استقلالی دارد به‌طور مستقیم به امر و نهی و جرم انگاری و تعیین مجازات می‌پردازد. قانون جزای هر کشور مصداق بارز حقوق جزایی ماهوی است.

 حقوق جزای ماهوی نیز بر دو نوع حقوق جزای عمومی و اختصاصی تقسیم می‌شود. در ذیل به تعریف و تبیین اجمالی آن‌ها می‌پردازیم:

حقوق جزای عمومی، علمی است که از قواعد کلی و مشترک میان همه جرائم و مجازات بحث می‌کند این قواعد مربوط جرم خاصی نیست، بلکه مشترک میان تمان جرایم است.

در مقابل حقوق جزای اختصاصی، از قواعد بحث می‌کند که مربوط به جرم خاصی می‌شود، عناصر تشکیل‎دهندۀ جرم خاص و نیز شرایط اختصاصی جرایم، نوع و میزان مجازات هر جرم خاص را بررسی می‌کند. به‌بیان‌دیگر از خصوصیات و جزئیات هر جرم و شرایط تحقق آن‌ها بحث و گفتگو می‌کند. در واقع در حقوق جزای اختصاصی، اصول و قواعدی عمومی و کلی جرم اِعمال و تطبیق می‌شود که دانشجو در حقوق جزای عمومی با آن‌ها آشنا شده است.

در حقوق جزای اختصاصی از دو چیز مهم و حیاتی جامعه پاسداری و حمایت جزایی می‌شود:

یک: پاسداری از ارزش‌های برتر جامعه؛ در هر جامعه یک دسته ارزش‌های برتری چون حق حیات، حق سلامتی، حقوق معنوی، حیثت و شخصیت افراد، حقوق مالی، حاکمیت مالی، منافع ملی، امنیت فردی و ملی، امنیت بین‌المللی و… وجود دارد که احترام، پاسداری و حمایت از آن‌ها برای همگان از چنان اهمیت برخوردار است که افراد جامعه، نقض آن‌ها را برنمی‌تابد در حقوق جزای اختصاصی، قانون‌گذار با جرم انگاری رفتارهای چون قتل، ضرب، جرح، توهین، دشنام، قذف، تهدید، سرقت، فریبکاری، خیانت‌درامانت، آتش زدن یا تخریب اموال دیگری، جاسوسی، خیانت به کشور جنایت علیه بشریت، جنایت جنگی، نسل زدایی و… از این ارزش‌های برتر جامعه حمایت جزایی می‌کند. در اصطلاح به این جرائم، جرائم طبیعی یا سنتی گفته می‌شود که در همۀ جوامع جرم به شمار می‌رود. از این بعد حقوق جزای اختصاصی آیینه و منعکس‌کنندۀ تمدن و ارزش‌های حیاتی و اساسی یک جامعه است.

دو: پاسداری از نظم جامعه؛ در بعضی موارد قانون‌گذار صرفاً برای برقراری نظم در جامعه و تأمین نیازهای همگانی، بعضی از اعمال را جرم انگاری می‌کند و اعمال مجرمانه، بار ضد ارزشی چندانی ندارد؛ مانند جرائم مربوط به قوانین ترافیکی، اداری، مالیاتی، فرار از پرداخت عوارض گمرکی، عدم ثبت واقعه ازدواج یا طلاق و…

در مقابل حقوق جزای ماهوی، حقوق جزای شکلی (اصول محاکمات جزایی) قرارداد. این شاخه از حقوق جزا از مجموعه قواعد و مقررات مربوط به کشف و تعقیب متهمان و تحقیق از آنان، ادله اثبات جرم و تعیین مسئولیت مجرمان و صلاحیت و تشکیلات مراجع قضایی ‌شیوه‌های اعتراض به آراء و نیز بیان تکالیف مسئولان قضایی و انتظامی در طول رسیدگی به دعوای جزایی و شیوه اجرای احکام از یک‌سو و حقوق آزادی‌های متهمان از سوی دیگر، بحث و گفتگو می‌کند. حقوق جزا شکلی که عده‌ای آن را حقوق جزای قضایی نامیده‌اند از چگونگی اجرای حقوق جزا ماهوی بحث می‌کند. جنبه تبعی و آلی دارد و هدفش حسن جریان محاکمات جزایی است. به‌بیان‌ دیگر، رابطه حقوق جزای شکلی و ماهوی یک‌طرفه است و وضع قوانین شکلی بدون توجه به قوانین ماهوی لغو و بیهوده خواهد بود؛ بنابراین تفاوت حقوق جزای شکلی با حقوق جزای ماهوی در این است که اولی جنبۀ الی، عملی و کاربردی دارد و دومی جنبه نظری دارد و مباحث علمی و دیدگاه‌ها را دربارۀ حقوق جزا بررسی می‌کند. مصداق روشن حقوق جزای شکلی، قانون اجراآت جزایی است.

حقوق جزا از یک نظر به داخلی و بین‌المللی تقسیم می‌شود. حقوق جزای داخلی جنبه درون‌مرزی دارد و به قلمرو حاکمیت دولت‌ها محدود است. برخلاف نوع دوم که حداقل یک عنصر خارجی در آن دخالت دارد. حقوق جزای بین‌الملل نیز به‌نوبه خود به شکلی و ماهوی تقسیم ‌می‌شود و از جرائم بین‌المللی و نحوه کشف آن‌ها، محاکمه، مجازات و محاکم بین‌المللی بحث می‌کند؛ مانند، جنایات جنگی، جرائم علیه بشریت، نسل‌زدایی، آلوده کردن محیط‌زیست، قاچاق بین‌المللی مواد مخدر، دزدی دریایی، هواپیماربایی، تروریسم بین‌المللی. شاخه‌های تکمیلی حقوق جزا عبارت‌اند از حقوق جزای فنی، حقوق جزای تطبیقی و تاریخ حقوق جزا.

دوم، علوم جرم یابی

علوم جرم‌یابی از شیوه‌های علمی کشف جرم، شناسایی مجرم، تشخیص مجرم از غیر مجرم و تفکیک پدیده مجرمانه از غیر مجرمانه بحث می‌کنند؛ و در مقام تغذیه علمی مراجع قضایی و پولیسی هستند که از زمان ارتکاب جرم تا مرحلۀ صدور حکم به‌منظور کشف و اثبات علمی جرم مورداستفاده این مراجع هستند. تفاوت علوم جرم یابی با ادله سنتی اثبات در این است که در این علوم از شیوه‌ها و تکنیک‌های علمی برای کشف جرم و تشخیص وقایع مجرمانه از غیر مجرمانه استفاده می‌شود؛ مانند طب عدلی، پولیس علمی، روانشناسی جنایی، تن پیمایی، علم انگشت‌نگاری و سم‌شناسی. از باب مثال طب عدلی از مجموعه اطلاعات طبی بحث می‌کند که وقایع مجرمانه را از غیر مجرمانه تفکیک میکند مثلاً هنگامی‌که درباره طبیعی بودن یا مجرمانه بودن مرگ شخص تردید وجود داشته باشد، از طب عدلی برای شناسایی علت مرگ استفاده می‌شود. علم تن‌پیمایی از علائم خاص شکلی و ظاهری مجرمان بحث می‌کند و مهم‌ترین کاربرد آن پیدا کردن مجرم از طریق چهره‌نگاری است یا روانشناسی جنایی، میزان هوشیاری یا ضریب هوشی متهم را از طریق تست‌‌های روانی مشخص می‌کند تا میزان مسئولیت جزایی او تعیین شود. در پولیس علمی از تکنیک‌های علمی بحث میکند که توسط پولیس فنی و قضایی برای شناسایی و دستگیری مجرم و اثبات جرم ارتکابی استفاده می‌شود.

سوم، علوم تفسیری جنایی

این علوم در مقام تفسیر چرایی وقوع جرم، شناسایی علل و عوامل ارتکاب جرم و کشف انگیزه‌های مرتکب جرم است. کاربرد این شاخه از علوم جنایی بعد از اثبات مجرمیت و محکومیت مجرم توسط علوم جرم یابی و علوم جنایی حقوقی (حقوق جزا) است. در حقیقت برای مبارزه با جرم در مرحله اول از علوم جرم‌یابی و علوم جنایی حقوقی استفاده می‌شود، بعد نوبت به علوم جرم یابی ‌می‌رسد تا علل و عوامل ارتکاب جرائم و دلایل شیوع آن‌ها را در یک جامعه شناسایی و انگیزه مجرم، برای ارتکاب جرم کشف کند و راه‌های مبارزه و پیشگیری علمی جرائم را برای مراجع قضایی و پولیسی تبیین کند.

شاخه‌های علوم تفسیری عبارت‌اند از:

یک: جرم‌شناسی

دو: جزا شناسی

سه: جامعه‌شناسی جزایی

در پایان بعد از معرفی شاخههای علوم جنایی باید این نکته را یادآوری کرد که آنچه در میان گونه‌های متنوع علوم‌جنایی اهمیت ویژه دارد، حقوق جزا (علوم جنایی حقوقی) و علم جرم‌شناسی است؛ و در سرفصل‌های حقوق جزا و علوم جنایی تمام مباحث مهم علوم جنایی گنجانیده شده است.

ج) هدف و ضرورت و حقوق جزا علوم جنایی

مهم‌ترین هدف علوم جنایی و حقوق جزا، تأمین نظم و امنیت جامعه است که از طریق سرکوب مجرم، اصلاح و درمان او، تأمین عدالت و اعاده وضع قربانی جرم تا حد امکان به حالت قبل از ارتکاب جرم و پیشگیری از ارتکاب مجدد جرم، انجام می‌شود. جرم دشمن اصلی نظم و امنیت جامعه است. نظم و امنیت پایه و اساس زندگی اجتماعی انسان، بستر و زمینه پیشرفت کشور در همۀ ابعاد و همانند مواد غذایی از نیازهای حیاتی هر فرد و جامعه است. تداوم حیات اجتماعی بدون استقرار ثبات و امنیت امکان‌پذیر نیست. افزون براین، امنیت خواهی ریشه در سرشت انسان و حتی حیوان دارد. انسان و حیوان هر دو به‌صورت یکسان از تهدید و ناامنی گریزانند؛ زیرا حفظ جان و صیانت نفس از خطر از مهم‌ترین و ریشه‌دارترین میل‌ها و کشش‌های هر موجود زنده است. علوم جنایی چنین عنصر حیاتی را برای هر شخص و هر جامعه در دوران حیات تأمین و تضمین می‌کند.

د) فرصت‌های‌ شغلی

دانشجوی رشته حقوق جزا در بازار کار دارای فرصت‌های شغلی متعددی است که در اینجا به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:

قاضی محکمه؛

سارنوال؛

وکیل مدافع در دعاوی حقوقی؛

کارشناس مسائل حقوقی؛

استاد دانشگاه در دانشکدۀ حقوق؛

مدیر و مشاور حقوقی در نهادهای دولتی و شرکت‌های خصوصی؛

کارمند ادارۀ دولتی در بخش‌های مختلف؛

نمایندگی پارلمان؛

تحلیلگر مسائل حقوقی؛

نویسنده و محقق در موضوعات حقوقی.